Rouwverwerking bij een kind: een veranderd levensverhaal

Rouwverwerking bij een kind en het omgaan met verlies, daar sta je niet vaak bij stil. Vaak in de hoop dat dat onderwerp voorlopig niet ter sprake hoeft te komen. Maar soms slaat het noodlot plots toe, zoals in mijn jeugd.
Op een ochtend in januari in 1989 veranderde mijn leven voorgoed. Ik ging nog even terug naar mijn bed om mijn knuffel te pakken. Het viel me op dat mijn broertje nog precies hetzelfde lag als even daarvoor. Hij lag in het onderste stapelbed waarin wij samen sliepen: op zijn zij in een rustige ontspannen houding. Ik dacht nog: ‘Hij zal toch niet….?’ Met mijn knuffel in mijn armen liep ik terug naar mijn ouders en kroop bij hen in bed. Aan mijn moeder vertelde ik wat me was opgevallen. Mijn moeder haastte zich uit bed en ging kijken, ik hobbelde achter haar aan. Ik stond erbij en keek. Mijn broertje was dood.

Wat ik toen niet wist

Als zesjarig meisje wist ik niet dat deze gebeurtenis een enorme impact zou hebben op de rest van mijn leven.  Het verlies van mijn broertje en mijn ontwikkeling die nog in volle gang was, gingen vanaf nu hand in hand. Het leven ging door, maar leek ook vaak even stil te staan. Er was verdriet maar ook zoveel vreugde. Op school voelde ik me vaak alleen en anders. Pas later, in mijn twintiger jaren zou ik mijzelf meer gaan begrijpen. Dertig jaar geleden was er nog veel minder bekend over rouwverwerking bij kinderen. Dus toen ik zelf leerkracht werd en opleidingen ging volgen over rouw en verlies, begreep ik mijzelf met terugwerkende kracht.

Een beetje extra kennis

Meer kennis over rouw bij kinderen kan een groot verschil maken. Rouwverwerking gaat niet over iets oplossen of verwerken. Dat is het tegenstrijdige van het woord. En door deze werkwoorden te letterlijk te nemen, zou je kunnen denken dat het ooit af is. Maar rouw is nooit klaar. Rouw gaat over het overleven van een ingrijpende gebeurtenis. Erkennen dat het veranderde levensverhaal bij het kind hoort, heeft grote impact voor de verdere ontwikkeling van een kind. Dit geeft een kind, maar ook de latere jongere en volwassene, ruimte om vragen opnieuw te stellen en om zijn hele levensverhaal te kennen. Dit geeft steun aan de toekomst. Een verlies herijk je op cruciale momenten in je leven.

Hoe rouwen kinderen

Kinderen rouwen ook, zij voelen hetzelfde als volwassenen. Echter, de ontwikkeling waar kinderen middenin zitten, maakt dat zij, zoals vaak gezegd wordt, in stukjes rouwen. Julia Samuel benoemt een mooie metafoor die verduidelijkt hoe kinderen omgaan met verdriet. Zo is rouw bij volwassenen als waden door een rivier: er lijkt geen einde aan te komen. Kinderen daarentegen springen in en uit regenplassen: kinderen kunnen van intens verdriet ineens weer gaan spelen of iets anders gaan doen. Dit lijkt abrupt, maar dit hebben kinderen nodig. Zij kunnen de voortdurende pijn nog niet aan.

Spelen als eerste taal

Spel en gedrag zijn een belangrijke uitingsvorm voor kinderen: in eerste instantie nog meer dan praten en gesprekken voeren. Immers, kinderen bezitten nog niet altijd voldoende mentale en verbale vaardigheden om woorden te kunnen geven aan gevoelens en gedachten. Hun eerste taal is spelen en zo is het niet gek wanneer ze de dood verweven in hun spel. Wanneer je weet dat dit een uitingsvorm is van rouw en een manier van grip krijgen op de veranderde situatie, treed je deze situatie rustiger tegemoet. En zo zullen kinderen dit voelen als een warme en veilige omgeving om zich te ontwikkelen met rouw in hun leven.

Uitgestelde rouw bij kinderen

Kinderen kunnen rouw uitstellen tot wel vijf jaar na de gebeurtenis. Soms zie je dat kinderen rouwreacties krijgen wanneer het weer iets beter gaat met de mensen om hun heen. Zelf ging het de eerste twee jaar na het overlijden van mijn broertje redelijk tot goed. Toen drie jaar later mijn opa overleed, ging het slechter met me: een nieuwe verlieservaring zette het beleven van het overlijden van mijn broertje weer in gang. Overigens snapte ik daar toen zelf niets van. Het uitte zich in heel veel hyperventilatie-aanvallen ’s avonds voor het slapen gaan. Ik vond dat eng en dacht dat er iets enorm mis met me was.

Ontwikkeling en identiteit

Een ingrijpende gebeurtenis wordt een stukje van jezelf. Wat je ervan begrijpt, wat je is verteld en hoe jij reageert op dat wat je meemaakt. Voor kinderen is een steunende volwassene daarom van groot belang. Op deze manier kunnen kinderen opgroeien met het verlies als een onderdeel van hun leven. Het verschil wordt al gemaakt wanneer kinderen voelen dat de ander weet heeft van wat er gebeurd is. En wanneer er ruimte is voor het stellen van vragen: elke ontwikkelingsfase weer opnieuw. Op deze manier wordt de verlieservaring een onderdeel van identiteit: een onderdeel van hun verhaal. En het positieve hiervan is dat kinderen hun veerkracht verder ontwikkelen en als krachtbron mee kunnen nemen de toekomst in.

De 4 rouwbehoeften van kinderen

Kinderen hebben allereerst behoefte aan eerlijke informatie, uiteraard in woorden die passen bij de leeftijd van een kind. Wanneer niet alles verteld wordt, gaan kinderen zelf de leegte van informatie invullen en vaak is dat wat ze zelf bedenken erger. Bovendien kan het een heel onveilig gevoel geven wanneer mensen om je heen meer weten dan jij. Kinderen voelen dat feilloos aan.

Ten tweede is een warme en veilige sfeer van heel groot belang. Warmte en veiligheid zijn de bedding voor rouw en het aangaan van al die verwarrende gevoelens en gedachten.

Een derde behoefte van kinderen is mensen om hen heen die luisteren. Ruimte voor het levensverhaal van een kind is van het allergrootste belang. Al snel zijn we geneigd om pijn bij kinderen weg te willen nemen, iets op te lossen zodat alles weer ‘normaal’ wordt. Maar kinderen hebben sterke schouders en kunnen meer aan dan we misschien zouden denken. Volwassenen die luisteren naar een kind, zijn van groot belang. Die zeggen zonder woorden, dat hun verhaal er mag zijn.

Een vierde behoefte van kind is dat er ruimte voor herinneringen is. Samen aandacht besteden aan de mooiste dingen die je niet meer wilt vergeten. Op deze manier blijft een band met een overleden dierbare bestaan. Wanneer je het woord herinneren leest kun je ook zeggen her-inneren: het opnieuw verinnerlijken van de mooiste herinneringen. Dit proces zorgt ervoor dat het innerlijk nieuwe betekenis krijgt. Een zingevend proces voor de rest van het leven. En een manier om herinneringen een onderdeel te laten zijn in het leven van kinderen.

Een plek om naartoe te gaan

Een koesterhoekje is een concrete plek waar een kind naar toe kan gaan: met verdriet en mooie herinneringen.  Op deze manier geef je kinderen de gelegenheid om even pauze te nemen wanneer ze daar behoefte aan hebben. En zo kunnen ze met volle aandacht bij diegene zijn die ze missen. Een vaste plek is heel ondersteunend. Samen met een kind kun je nadenken over wat er in het koesterhoekje komt te staan. Denk bijvoorbeeld aan de mini urn van Memories to keep waar het kind houvast of troost uit kan halen. Foto’s, bloemen, mooie beeldjes en wierook. Ook is het fijn als kinderen op de plek kunnen tekenen of briefjes kunnen schrijven.

Glinsterende gouden tranen

Ik gun het kinderen dat zij omringd worden door volwassenen die net iets meer weten over rouw. Aandacht en erkenning voor gouden tranen maakt dat deze tranen kunnen gaan glinsteren.